Xã hội dân sự là gì?

Xã hội dân sự là không gian giữa nhà nước, thị trường và gia đình, nơi các cá nhân và tổ chức tự nguyện liên kết để thực hiện các hoạt động chung nhằm bảo vệ quyền lợi và thúc đẩy lợi ích xã hội. Đây là một yếu tố quan trọng giúp cân bằng quyền lực nhà nước, thúc đẩy dân chủ, và xây dựng cộng đồng phát triển bền vững. Bài viết này ACC Đồng Nai sẽ giúp quý khách hiểu rõ hơn về Xã hội dân sự là gì?

1. Xã hội dân sự là gì?

Xã hội dân sự (civil society) là một khái niệm mô tả không gian giữa nhà nước, thị trường và gia đình, nơi các cá nhân và tổ chức tự nguyện liên kết với nhau để thực hiện các hoạt động chung, nhằm bảo vệ quyền lợi, thể hiện tiếng nói, và thúc đẩy lợi ích xã hội mà không phụ thuộc trực tiếp vào nhà nước hoặc doanh nghiệp.

2. Đặc điểm của xã hội dân sự

Xã hội dân sự là xã hội phi nhà nước

Xã hội dân sự, theo cách hiểu đơn giản nhất, là một xã hội phi nhà nước – nơi mà các mối quan hệ giữa con người được xây dựng dựa trên sự tự thảo luận và đồng thuận, không cần đến sự can thiệp trực tiếp từ nhà nước. Đây là một xã hội tự cân bằng, nơi các tổ chức do chính cộng đồng lập ra đóng vai trò thể hiện ý chí và nguyện vọng của người dân. Tự thân xã hội dân sự có khả năng điều chỉnh và hạn chế những hành vi cực đoan hoặc không phù hợp với lợi ích chung thông qua các quy tắc bất thành văn, mà không cần đến sự can thiệp của nhà nước.

Bản chất của xã hội dân sự nằm ở tính tự lập – khả năng tự giải quyết các vấn đề phát sinh trong nội bộ của mình. Chỉ khi xã hội không còn khả năng tự quản lý, các vấn đề còn lại mới được chuyển giao cho nhà nước xử lý. Thực tế lịch sử cho thấy, xã hội dân sự đã tồn tại trước khi nhà nước ra đời. Nhà nước được hình thành nhằm đáp ứng nhu cầu giải quyết các vấn đề mà xã hội không thể tự mình xử lý. Nếu nhìn nhận nhà nước như một phần nối dài của xã hội dân sự, ta sẽ thấy rõ vai trò hỗ trợ của nhà nước đối với xã hội, thay vì coi nhà nước là yếu tố bao trùm, chi phối toàn bộ đời sống xã hội.

Tuy nhiên, ở nhiều quốc gia đang phát triển hoặc kém phát triển, vai trò của nhà nước thường bị đánh giá sai lệch. Sự trao quyền quá lớn cho nhà nước đã dẫn đến hiện tượng “phủ bóng” lên xã hội, làm thu hẹp không gian của đời sống dân sự. Pháp luật ở một số nơi không thừa nhận tình trạng phi nhà nước trong nhiều lĩnh vực đời sống, dẫn đến việc làm mất đi các yếu tố cốt lõi của xã hội dân sự. Ví dụ, thay vì cho phép luật sư làm chứng cho các giao dịch dân sự, một số quốc gia chỉ công nhận vai trò của các cơ quan công chứng nhà nước.

Nhận thức sai lầm này còn ảnh hưởng đến cách con người nhìn nhận địa vị xã hội. Một bộ phận người dân luôn cho rằng làm việc trong cơ quan nhà nước mới mang lại danh dự và vị thế. Điều này khiến họ phấn đấu để vào biên chế, dựa dẫm vào sự bao cấp và bảo vệ của nhà nước, đồng thời mất đi sự tự tin và cảm giác an toàn khi tách khỏi nhà nước. Hệ quả là hình thành một nền văn hóa thiếu tính dân sự, nơi các giá trị được đo bằng thước đo nhà nước, và quyền lợi của cá nhân gắn chặt với một bộ máy quản lý cụ thể.

Dẫu vậy, vai trò của nhà nước trong điều chỉnh và giám sát xã hội vẫn không thể phủ nhận, bởi có những vấn đề mà xã hội dân sự không thể tự mình giải quyết. Một quốc gia luôn bao gồm nhiều cộng đồng dân sự với các quy tắc đa dạng, điều này có thể bị nhầm lẫn với hương ước hay lệ làng – những quy tắc của xã hội khu trú và chậm tiến. Trong khi đó, quy tắc của xã hội dân sự lại phản ánh trình độ phát triển cao hơn, được hình thành dựa trên sự đồng thuận và ý thức rõ ràng về quyền lợi, trách nhiệm của từng cá nhân. Những quy tắc này không cố định mà có thể thay đổi, phát triển theo thời gian, phù hợp với sự tiến bộ của xã hội.

3. Phân biệt giữa xã hội dân sự và xã hội công dân

Xã hội dân sự và xã hội công dân: Sự khác biệt và mối liên hệ

Trong tiến trình phát triển tư duy nhân loại, khái niệm xã hội dân sự và xã hội công dân ban đầu gần như đồng nhất. Tuy nhiên, theo thời gian, hai khái niệm này dần tách biệt khi con người ngày càng nhận thức rõ ràng hơn rằng mỗi công dân, ngoài vai trò pháp lý, còn mang trong mình những đặc tính phong phú và đa dạng của một cá nhân. Do đó, không thể giản lược toàn bộ sự phong phú ấy vào khái niệm công dân.

Xã hội công dân có thể được hiểu là một xã hội nơi các thành viên của nó là công dân theo đúng nghĩa. Công dân trong xã hội hiện đại là những cá nhân sở hữu đầy đủ các quyền được hiến định và pháp định, đảm bảo cho họ vai trò chủ sở hữu của xã hội. Nếu xã hội dân sự là một xã hội không cần đến nhà nước, hoạt động độc lập và tự quản, thì xã hội công dân lại mang tính pháp chế, là sự thể chế hóa xã hội dân sự. Như vậy, xã hội dân sự có phạm vi rộng lớn và căn bản hơn so với xã hội công dân.

Thực tế cho thấy, phần lớn các hành vi hàng ngày của con người (khoảng 80-90%) là những hành vi tự nhiên, phi nhà nước. Một xã hội dân sự tạo ra môi trường để con người sống tự do và cân bằng tự nhiên trong các mối quan hệ, thay vì bị ràng buộc liên tục bởi các nghĩa vụ công dân. Tuy nhiên, trong một nhà nước cụ thể, các cộng đồng dân sự vẫn phải nằm trong khuôn khổ của pháp luật, nơi mà mọi người đều bình đẳng trước pháp luật bởi tư cách công dân của mình.

Điểm khác biệt cốt lõi giữa hai khái niệm này nằm ở mối quan hệ với nhà nước. Xã hội công dân cần đến nhà nước và hoạt động dựa trên nền tảng pháp luật. Ngược lại, xã hội dân sự tồn tại độc lập, tự nó điều chỉnh các mối quan hệ thông qua các giá trị văn hóa. Nói đến xã hội dân sự là nói đến nhân quyền – quyền tự nhiên và cơ bản của mỗi cá nhân. Trong khi đó, xã hội công dân gắn liền với dân quyền – các quyền gắn với nghĩa vụ công dân và sự vận hành của nhà nước.

Ở các quốc gia kém phát triển, xã hội công dân thường được đề cao hơn xã hội dân sự. Điều này bắt nguồn từ việc không muốn thừa nhận nhân quyền một cách đầy đủ, thay vào đó, nhân quyền được hòa lẫn hoặc giảm thiểu trong dân quyền. Tuy nhiên, nếu nhân quyền là nền tảng cho sự phát triển của xã hội dân sự, thì dân quyền lại là cơ sở để hình thành và vận hành nhà nước.

Pháp luật đóng vai trò điều chỉnh các mối quan hệ trong xã hội công dân, trong khi văn hóa là yếu tố chi phối xã hội dân sự. Văn hóa giúp con người xử lý các mối quan hệ với cộng đồng và những khái niệm thiêng liêng trong đời sống. Những quy tắc bất thành văn của văn hóa, nếu không được xây dựng dựa trên những kinh nghiệm sống động và khả năng chuyển hóa thành văn hóa lâu dài, sẽ khó có thể tạo ra một khế ước xã hội bền vững.

Tóm lại, xã hội dân sự là nền tảng rộng lớn và cơ bản hơn xã hội công dân. Nó không chỉ đại diện cho sự tự do của con người mà còn là môi trường để các giá trị văn hóa và tinh thần phát triển một cách tự nhiên và bền vững.

4. Hậu quả của việc xã hội dân sự không được thừa nhận

Một xã hội lành mạnh cần có sự cân bằng giữa Nhà nước và Xã hội dân sự. Tuy nhiên, tại nhiều quốc gia, quyền lực nhà nước quá lớn đã khiến xã hội dân sự bị thu hẹp, thậm chí trở thành đối tượng bị xem là bất hợp pháp. Điều này dẫn đến nhiều hệ quả nghiêm trọng:

Không tôn trọng giá trị cá nhân:

Một trong những cuộc cách mạng tư tưởng lớn nhất là sự nhận thức rằng mỗi con người là một cá nhân độc lập. Phương Tây nhờ nhận thức này mà phát triển mạnh mẽ, trong khi nhiều quốc gia phương Đông vẫn chưa thực sự coi trọng giá trị cá nhân. Họ ưu tiên các giá trị chính trị, lãnh đạo hơn là giá trị con người.

Cần hiểu rằng, giá trị cá nhân không đồng nghĩa với cá nhân chủ nghĩa cực đoan. Chính sự tự do phát triển cá nhân mới tạo ra năng lực cạnh tranh, một yếu tố quyết định sức mạnh của quốc gia trong thời đại toàn cầu hóa. Do đó, các quốc gia cần tôn trọng nhân quyền, xây dựng hệ thống pháp luật và chính trị bảo vệ quyền con người, nhằm thúc đẩy sức sáng tạo và tự quản của mỗi cá nhân.

Mất không gian cân bằng tự nhiên:

Xã hội dân sự không chỉ có vai trò chính trị mà còn là không gian giúp con người tái lập cân bằng sau những áp lực tìm kiếm và chinh phục. Phát triển luôn đi kèm với việc phá vỡ cân bằng tự nhiên, và con người cần không gian để tìm lại sự ổn định này.

Trạng thái cân bằng không đến từ lý thuyết hay quy định, mà từ sự tinh tế trong quản lý giữa tự nhiên và phát triển, điều mà đội ngũ trí thức cần đóng vai trò dẫn dắt. Khi xã hội dân sự không được thừa nhận, nhà nước lấn át tất cả, dẫn đến sự mất cân bằng và rối loạn.

Không có nơi trở về sau chu trình chính trị:

Dù là nhà lãnh đạo hay người lao động, sau công việc, mỗi người cần một không gian đời sống dân sự để tái tạo năng lực và phẩm hạnh. Tuy nhiên, tại các quốc gia không thừa nhận xã hội dân sự, không gian này gần như không tồn tại. Điều này khiến nhiều chính trị gia hoặc quan chức nhà nước không có “bến đỗ” sau khi rời nhiệm vụ, gây nên sự bất ổn cho chính họ và xã hội.

Xã hội dân sự không chỉ giúp tái tạo phẩm chất cá nhân mà còn là nguồn lực để cung cấp nhân tố mới cho các chu trình chính trị tương lai.

Thiếu nguồn giải pháp cho tương lai:

Tại các quốc gia chưa thừa nhận xã hội dân sự, chính sách thường được hoạch định một chiều bởi nhà nước, thiếu sự tham gia phản biện từ phía nhân dân. Sự thiếu vắng này khiến chính sách dễ rơi vào chủ quan, dẫn đến thất bại hoặc rủi ro cao.

Xã hội dân sự, với vai trò là đối tác bình đẳng của nhà nước, tạo không gian để người dân phản biện và đóng góp sáng kiến. Điều này không chỉ nâng cao chất lượng lãnh đạo mà còn tạo ra các nguồn lực mới phục vụ sự phát triển. Khi thiếu đi sự phản biện và sáng tạo từ xã hội dân sự, nhà nước dễ rơi vào thoái hóa về chính trị, trí tuệ, và đạo đức.
Xã hội dân sự là yếu tố không thể thiếu để duy trì sự cân bằng và phát triển bền vững. Một xã hội lành mạnh không thể chỉ dựa vào nhà nước mà cần không gian để mỗi cá nhân phát triển tự do, sáng tạo và cân bằng. Chỉ khi xã hội dân sự được thừa nhận đúng nghĩa, các quốc gia mới có thể khai thác tối đa tiềm năng con người và đảm bảo sự ổn định lâu dài.

5. Câu hỏi thường gặp

Xã hội dân sự chỉ bao gồm các tổ chức phi chính phủ (NGO)?

Không hoàn toàn. Mặc dù các tổ chức phi chính phủ là một phần quan trọng của xã hội dân sự, nhưng nó không phải là tất cả. Xã hội dân sự bao gồm nhiều loại hình tổ chức khác nhau, từ các tổ chức phi lợi nhuận nhỏ đến các công đoàn, hội nghề nghiệp, các câu lạc bộ, nhóm cộng đồng, và thậm chí cả các doanh nghiệp tư nhân.

Xã hội dân sự luôn đối lập với nhà nước?

Không, xã hội dân sự và nhà nước không phải là hai thực thể đối lập nhau mà là hai thực thể bổ sung cho nhau. Xã hội dân sự đóng vai trò giám sát, phản biện và tham gia vào quá trình hoạch định chính sách của nhà nước, đồng thời cung cấp các dịch vụ công cộng mà nhà nước chưa đáp ứng được.

Xã hội dân sự chỉ tồn tại ở các nước dân chủ?

Không, xã hội dân sự có thể tồn tại ở mọi chế độ chính trị, từ chế độ dân chủ đến chế độ độc tài. Tuy nhiên, mức độ phát triển và vai trò của xã hội dân sự sẽ khác nhau tùy thuộc vào từng bối cảnh chính trị xã hội.

Hy vọng qua bài viết, ACC Đồng Nai  đã giúp quý khách hàng hiểu rõ hơn về Xã hội dân sự là gì? Đừng ngần ngại hãy liên hệ với ACC  Đồng Nai nếu quý khách hàng có bất kỳ thắc mắc gì cần tư vấn giải quyết.